N'otru artículu falaba de la vinculación afeutiva ente una llingua y un territoriu ("¿Qué ye 'teatru asturianu'?", 29 de xunu). Equí prestaríame falar de la vinculación esistente ente la llingua y los protagonistes de l'aición teatral: l'actor y los espectadores.
Quiciás la principal carauterística del teatru asturianu ye la bayurosa capacidá d'identificación ente'l mensaxe espresáu na obra y l'espectador que s'allega a la mesma. Ensin centrame nel teatru costumista, onde los arquetipos reconocibles y les temes reconocíos algamen obres empátiques y cóplices, el propiu fechu d'usar la llingua de la tierra yá xenera un averamientu que nun s'atopa n'Asturies con otros idiomes. Ye'l nivel fónicu.
Asina lo noma, en "El teatru Popular Asturianu" (Uviéu, 2002), Adolfo Camilo Díaz. Ta tan bien descrito ellí esti conceutu del que quiero falar, que voi trescribir lo qu'al respeutu diz l'ayerán:
"Y, cosa curiosa pa señalar: nes representaciones l'acentu vuélvese fundamental. L'actor tien la obligación contractual pa col 'respetable': saber dicir. Penriba les inflexones del personaxe, penriba de la so (pelo xeneral deficiente) psicoloxía, ta'l dominiu que l'actor/actriz tenga de la estructura llingüística más aparente. El públicu premia al vieyu o mozu portador del bon falar (non de gran pallabreru n'amplitú, sinón de gran pallabreru reconocible y dichu con autenticidá) y 'perdona' cortésmente a los qu'imposten la fala (enriba d'un escenariu salta la chispa, vese, nun se pue engañar: 'esi/a nun sabe asturianu', 'charra como los cazurros', etc.), pero fixa, obviamente, les sos preferencies..."
Prestaríame faer dos consideraciones sobre la tema: la una, superadora y esclariadora de prexuicios (nun cansaré); la otra, a un nivel artísticu, de crítica a les formes de faer teatru n'Asturies.
Vivía l'otru día una conversación ente dos paisanes d'edá avanzada a la salida d'una obra de teatru costumista, aldericando sobre l'usu del "bable artificial que mos quieren imponer dende la televisión". Sorprendíu, sintía como la conclusión final yera que "lo que se tenía qu'usar en teatru yera l'asturianu", non l'español o'l casteyanu.
Sirva d'exemplu esti alderique pa dexar nidio lo que buena parte de los espectadores asturianos de teatru entienden como "nivel fónicu verosímil": por una parte, la llingua ye l'asturiana; por otra, el nivel ye'l popular, l'asturianu que se fala a la escontra del bable inventáu. Entramos equí nel prexuiciu, yá comentáu equí ("Conceutos nidios. Bable vs Asturianu", 23 de xunu), pol que se diferencien dos niveles llingüísticos d'un mesmu idioma: l'estándar normativu y les variantes xeográfiques y populares.
N'Asturies al primeru, de forma académica y coloquial, y totalmente prexuicioses dambes, nómaselu "bable", colo que s'intenta, y se consigue, dixebralu d'Asturies –al dexar de consideralu daqué "asturianu"-, remarcar el so calter artificial –que lo ye, porque ye un convencionalismu creyáu pa que toles persones puean usar unos criterios gráficos, gramáticos y fonéticos que permitan un perfeutu entendimientu nel nivel escritu y pal de los medios de comunicación; como en munches otres llingües, destacando la casteyana, primera non clásica en establecer un estándar, ná menos qu'en 1493- y separtalu socialmente del pueblu que lu fala –al presentalu como un "daqué culto" que nun respuende a les sos necesidaes-.
A les segundes variantes, nómaseles de dos formes. En círculos académicos, bien col nome'l sitiu onde se falen bien ufiertando una nueva estaya: "las falas". A nivel popular, nómaseles, direutamente, "asturiano".
Separtándome d'esti prexuiciu, cribo la conversación y alcuéntrome col fechu granible de qu'eses dos muyeres entienden que, pa ser verosimil la obra que fueren ver, esa tien que ser n'asturianu. El casteyán quéda-yos lloñe: ye'l "falar fino", "el de los señoritos", "el de los foriatos". Nun ye lo de so, anque tean avezaes a sintilo pelos medios de comunicación y-yos resulte raro sintir l'asturianu neses mesmes canales (que, neses circunstancies, pasa a ser el "bable artificial que mos quieren imponer dende la televisión"). Ye una de les munches paradoxes que mos trae consigo la esistencia d'una diglosia tan bultable como l'asturiana.
Yo utilizo "asturianu" pa referime a toles variantes xeográfiques y sociales d'esti idioma y, poro, a l'estandar normativu tamién. De secute, entiendo que la llingua teatral más verosímil pa la xente asturiano seya, nun pue ser d'otra forma, l'asturianu. Ta claro que un idioma que se ta peridiendo, frutu de la discriminación pa colos sos falantes, nun pue competir en condición d'igualdá –porque nun se dexa- col casteyán, y la ufierta teatral (dende compañíes y dende los servicios públicos) n'Asturies sedrá de teatru casteyanu, o seya, non asturianu (anque trate temes d'equí) , lo que sofita'l somorgamientu. Pero tamién ye nidio que, de momentu, esiste una situación de desvinculación ente ufierta y públicu: les producciones asturianes en casteyanu nun suelen contar col respaldu continuáu del respetable. Situación inversa a la del teatru asturianu, tamién cuando'l testu ye escritu siguiendo l'estándar normativu, porque la xente nun alcuentra entós síntomas d'artificialidá y sí de verosimilitú: lo que se diz nel escenariu ye lo que se fala na cai.
Doi una vuelta de tuerca pa poner una consideración particular: en busca de la verosimilitú, al tratar temes realistes/costumistes asturianes, el factor diglósicu tien qu'apaecer, esistiendo diferencia nidia ente'l foriatu y el llariegu, como tien qu'esistir diferencia nel nivel llingüísticu d'un vieyu y d'un rapaz, d'un paisanu y d'una muyer, de lo público y lo privao. Ye un factor qu'amuesa carauter a la obra y que, claro ta, sofita la empatía pa colos actores.
Y equí entra la segunda consideración, la crítica a les formes de faer teatru n'Asturies. Si l'autor trabaya la estaya llingüística, el direutor tien que respetala y el cuerpu actoral, interpretala. Si nun ta trabayao porque nun se-y da importancia, como pasa en delles obres costumistes tradicionales, ye llabor del direutor correxir pa facela más verósimil, dando a cada personaxe'l rexistru que-y correspuenda, y del actor caltener la concentración pa nun desviase y "saber dicir".
Ye terrible cuando un actor nun sabe pronunciar determinaos fonemes asturianos porque elli seya falante casteyanu. Nun solo tira per baxo tol so trabayu. Amás, ruempe'l ritmu la obra, por introducir pallabres que nun vienen a cuentu (nun ye lo mesmo dicir "muyer, dexe" que "muyer, dese"), formes foriates que nunca nun s'usaríen en determinaos contestos (una criada d'aldega nun diría "mire, Antón, he hecho frixuelos") y por casteyanizar pallabres asturianes que ruempen cola coordinación ("las fabes", "mucho burru"...). Pero, sobre too, fraya la concentración del espectador, al perder la vinculación con una obra que nun cuenta situaciones asumibles, sinon impostures.
Quiciás seya muncho pidir un teatru asturianu que, amás de pensáu, escritu y esperáu, seya tamién interpretáu n'asturianu. Pero yo pídolo y el públicu, desíxelo.
