El nivel fónicu

N'otru artículu falaba de la vinculación afeutiva ente una llingua y un territoriu ("¿Qué ye 'teatru asturianu'?", 29 de xunu). Equí prestaríame falar de la vinculación esistente ente la llingua y los protagonistes de l'aición teatral: l'actor y los espectadores.

Quiciás la principal carauterística del teatru asturianu ye la bayurosa capacidá d'identificación ente'l mensaxe espresáu na obra y l'espectador que s'allega a la mesma. Ensin centrame nel teatru costumista, onde los arquetipos reconocibles y les temes reconocíos algamen obres empátiques y cóplices, el propiu fechu d'usar la llingua de la tierra yá xenera un averamientu que nun s'atopa n'Asturies con otros idiomes. Ye'l nivel fónicu.

Asina lo noma, en "El teatru Popular Asturianu" (Uviéu, 2002), Adolfo Camilo Díaz. Ta tan bien descrito ellí esti conceutu del que quiero falar, que voi trescribir lo qu'al respeutu diz l'ayerán:

"Y, cosa curiosa pa señalar: nes representaciones l'acentu vuélvese fundamental. L'actor tien la obligación contractual pa col 'respetable': saber dicir. Penriba les inflexones del personaxe, penriba de la so (pelo xeneral deficiente) psicoloxía, ta'l dominiu que l'actor/actriz tenga de la estructura llingüística más aparente. El públicu premia al vieyu o mozu portador del bon falar (non de gran pallabreru n'amplitú, sinón de gran pallabreru reconocible y dichu con autenticidá) y 'perdona' cortésmente a los qu'imposten la fala (enriba d'un escenariu salta la chispa, vese, nun se pue engañar: 'esi/a nun sabe asturianu', 'charra como los cazurros', etc.), pero fixa, obviamente, les sos preferencies..."

Prestaríame faer dos consideraciones sobre la tema: la una, superadora y esclariadora de prexuicios (nun cansaré); la otra, a un nivel artísticu, de crítica a les formes de faer teatru n'Asturies.

Vivía l'otru día una conversación ente dos paisanes d'edá avanzada a la salida d'una obra de teatru costumista, aldericando sobre l'usu del "bable artificial que mos quieren imponer dende la televisión". Sorprendíu, sintía como la conclusión final yera que "lo que se tenía qu'usar en teatru yera l'asturianu", non l'español o'l casteyanu.

Sirva d'exemplu esti alderique pa dexar nidio lo que buena parte de los espectadores asturianos de teatru entienden como "nivel fónicu verosímil": por una parte, la llingua ye l'asturiana; por otra, el nivel ye'l popular, l'asturianu que se fala a la escontra del bable inventáu. Entramos equí nel prexuiciu, yá comentáu equí ("Conceutos nidios. Bable vs Asturianu", 23 de xunu), pol que se diferencien dos niveles llingüísticos d'un mesmu idioma: l'estándar normativu y les variantes xeográfiques y populares.

N'Asturies al primeru, de forma académica y coloquial, y totalmente prexuicioses dambes, nómaselu "bable", colo que s'intenta, y se consigue, dixebralu d'Asturies –al dexar de consideralu daqué "asturianu"-, remarcar el so calter artificial –que lo ye, porque ye un convencionalismu creyáu pa que toles persones puean usar unos criterios gráficos, gramáticos y fonéticos que permitan un perfeutu entendimientu nel nivel escritu y pal de los medios de comunicación; como en munches otres llingües, destacando la casteyana, primera non clásica en establecer un estándar, ná menos qu'en 1493- y separtalu socialmente del pueblu que lu fala –al presentalu como un "daqué culto" que nun respuende a les sos necesidaes-.

A les segundes variantes, nómaseles de dos formes. En círculos académicos, bien col nome'l sitiu onde se falen bien ufiertando una nueva estaya: "las falas". A nivel popular, nómaseles, direutamente, "asturiano".

Separtándome d'esti prexuiciu, cribo la conversación y alcuéntrome col fechu granible de qu'eses dos muyeres entienden que, pa ser verosimil la obra que fueren ver, esa tien que ser n'asturianu. El casteyán quéda-yos lloñe: ye'l "falar fino", "el de los señoritos", "el de los foriatos". Nun ye lo de so, anque tean avezaes a sintilo pelos medios de comunicación y-yos resulte raro sintir l'asturianu neses mesmes canales (que, neses circunstancies, pasa a ser el "bable artificial que mos quieren imponer dende la televisión"). Ye una de les munches paradoxes que mos trae consigo la esistencia d'una diglosia tan bultable como l'asturiana.

Yo utilizo "asturianu" pa referime a toles variantes xeográfiques y sociales d'esti idioma y, poro, a l'estandar normativu tamién. De secute, entiendo que la llingua teatral más verosímil pa la xente asturiano seya, nun pue ser d'otra forma, l'asturianu. Ta claro que un idioma que se ta peridiendo, frutu de la discriminación pa colos sos falantes, nun pue competir en condición d'igualdá –porque nun se dexa- col casteyán, y la ufierta teatral (dende compañíes y dende los servicios públicos) n'Asturies sedrá de teatru casteyanu, o seya, non asturianu (anque trate temes d'equí) , lo que sofita'l somorgamientu. Pero tamién ye nidio que, de momentu, esiste una situación de desvinculación ente ufierta y públicu: les producciones asturianes en casteyanu nun suelen contar col respaldu continuáu del respetable. Situación inversa a la del teatru asturianu, tamién cuando'l testu ye escritu siguiendo l'estándar normativu, porque la xente nun alcuentra entós síntomas d'artificialidá y sí de verosimilitú: lo que se diz nel escenariu ye lo que se fala na cai.

Doi una vuelta de tuerca pa poner una consideración particular: en busca de la verosimilitú, al tratar temes realistes/costumistes asturianes, el factor diglósicu tien qu'apaecer, esistiendo diferencia nidia ente'l foriatu y el llariegu, como tien qu'esistir diferencia nel nivel llingüísticu d'un vieyu y d'un rapaz, d'un paisanu y d'una muyer, de lo público y lo privao. Ye un factor qu'amuesa carauter a la obra y que, claro ta, sofita la empatía pa colos actores.

Y equí entra la segunda consideración, la crítica a les formes de faer teatru n'Asturies. Si l'autor trabaya la estaya llingüística, el direutor tien que respetala y el cuerpu actoral, interpretala. Si nun ta trabayao porque nun se-y da importancia, como pasa en delles obres costumistes tradicionales, ye llabor del direutor correxir pa facela más verósimil, dando a cada personaxe'l rexistru que-y correspuenda, y del actor caltener la concentración pa nun desviase y "saber dicir".

Ye terrible cuando un actor nun sabe pronunciar determinaos fonemes asturianos porque elli seya falante casteyanu. Nun solo tira per baxo tol so trabayu. Amás, ruempe'l ritmu la obra, por introducir pallabres que nun vienen a cuentu (nun ye lo mesmo dicir "muyer, dexe" que "muyer, dese"), formes foriates que nunca nun s'usaríen en determinaos contestos (una criada d'aldega nun diría "mire, Antón, he hecho frixuelos") y por casteyanizar pallabres asturianes que ruempen cola coordinación ("las fabes", "mucho burru"...). Pero, sobre too, fraya la concentración del espectador, al perder la vinculación con una obra que nun cuenta situaciones asumibles, sinon impostures.

Quiciás seya muncho pidir un teatru asturianu que, amás de pensáu, escritu y esperáu, seya tamién interpretáu n'asturianu. Pero yo pídolo y el públicu, desíxelo.

Lleer más...

XXI Salón de Teatru Costumista de Candás

El miércoles 17 escomienza en Candás el XXI Salón de Teatro Costumista Asturianu, qu'enllenará la escena del Teatru Prendes de la capital carreñina hasta'l 28 d'agostu coles aportaciones de les agrupaciones teatrales más representatives del panorama costumista asturianu.

Ensin dubia, estes dos décades d'apueste pol teatru asturianu ficieron que'l Prendes, de la mano del so direutor xeneral, Alain Fernández, seya'l referente absolutu d'esti tipu de teatru, que se ta espardiendo cada vez con mayor fuercia gracies, ente otres iniciatives, a la dignificación d'esti tipu de teatru tan frayáu pola crítica y tan queríu pol públicu.

Porque esta mena de faer teatru, d'escribir y d'interpretar son los que siempre'l públicu asturianu pidió y lo que los entendíos nel xéneru lliterariu desaniciaron. Ta claro que la calidá de la mayor parte de los testos costumistas asturianos nun alcancen la universalidá que la crítica pretende pa un espectáculu; al paecer, si nun s'usa un lliguaxe cultu que s'estreme de lo falao na cai, si nun se toma la crítica al sistema social en vigor como tema principal de l'aición, si la pallabra ta por enriba la espresión corporal o si, simplemente, tolos personaxes nun esperimenten un procesu d'angustia vital mientres el trescursu la obra, esta nun va tar al nivel desixíu.

Pero ye nidio que s'escaecen de la importancia que tien dientro'l teatru la capacidá de motivación pa col espectador: esti siéntese identificáu col arquetipu espuestu (la costume) y interioriza d'una forma más senciella cualisquier mensaxe (social o non) que l'autor o'l direutor quieran proponer, anque nun seya la tema principal (porque nun fai falta que lo seya), atopa un llinguaxe qu'entiende perfeutamente, tanto pol idioma como pol estratu, y col que pue dialogar, y avérase a una hestoria cercana nos tipos y nel contestu. Nesti tipu de teatru, la xente participa. Y quiciás pase porque se dexa pa prau la "universalidá" pretendía n'otres obres p'averase a la "particularidá" d'un públicu concretu que vive un momentu concretu. A veces, cuando el cuadrín ta bien contáu y los actores caltiénense a un altor interpretativu afayaízu, otros públicos d'otros momentos son capaces d'allegase a la hestoria, faciendo qu'esta trespase la particularidá inicial pa llegar más lloñe.

Falaba Adolfo Camilo Díaz nel so Teatru popular asturianu, Uviéu, 2002, de la "mala conciencia" de los autores asturianos que facíen esti tipu de teatru, al escusase, nos prólogos y previos de les publicaciones, pidiendo perdón o compasión por faer caxigalines y terrones que-yos permitíen publicar y nun dedicase a menesteres de más valir. Siempre tuvieron reñíos el teatru elitista y el popular; nesti casu súmase, amás, la utilización d'una llingua somorguiada como ye l'asturiana. L'usu de temes tradicionales dialogaos n'asturianu, nun contestu asturianu enllenu de prexuicios pa colo propio qu'inda se caltién, nun podía suponer otra cosa.

Ensin embargu, al públicu presta-y. Nun tengo cifres absolutes, pero tengo claro que muncha xente va al teatru solo pa ver esti tipu de representaciones, enllenando teatros, mientres qu'otres represenaciones nun son quien p'atrayer a un cuartu del patiu butaques. Si entendemos el teatru como un instrumentu de comunicación, el teatru costumista yelo completamente. Ta bien: muncha xente pue dicime que tamién la saga Torrente enllena los cines y el tema ye chabacanu a más nun poder; y toi d'alcuerdu, pero ensin cayer nel erru de pensar que la calidá téunica d'eses películes ye perfeuta y, sobre too, que'l públicu nunca nun va engañáu, porque sabe lo que va alcontrar. Salvando les distancies y sabiendo qu'hai un abanicu mui ampliu de calidaes n'obres y grupos teatrales, el públicu acude a sorprendese coles propuestes de siempre. Esti ye'l fechu que se ta tratando de dignificar dende'l Salón de Teatro Costumista de Candás y dende otres iniciatives similares.

Esti añu Candás programó once obres de teatru, siete d'elles estrenu. El cartel ye'l siguiente:

• Miércoles 17, Xente de la mar de Carmen Campo Mier, por Santa Bárbara de Llaranes (Avilés).
• Xueves 18, De piescos y escayos de José Ramón Oliva pol grupu de teatru Penedo Abayón de Boal.
• Vienres 19, El maestro Tarabica de Eladio Verde, por la Compañía Asturiana de Comedias de Xixón.
  
• Sábadu 20, Clandestines de Cristina Muñiz, pol grupu Refaxu de Sotrondio.
• Domingu 21, Barájloles col difuntu, de José Ramón Oliva, pol grupu Rosario Trabanco de Xixón.
• Llunes 22, Sin perres no hai casoriu , montaxe del grupu uvieín Chanclos Asgaya.
• Martes 23, La marisquera d'Eladio Verde, por La Cruz de Ceares de Xixón.
• Miércoles 24, Vamos pal baile, de Josefina Lombán, pola A.C. "El Hórreo" de Barcia
  
• Xueves 25, Lloca, de Carmen López, pola A.C. "Padre Coll" de La Felguera.
• Vienres 26, Alta Suciedad de José Ramón Oliva, pol grupu de teatru Carbayín de Siero.
• Sábadu 27, ¡Qué vienen los otros!, de Carmen Duarte, pol grupu xixonés Traslluz.
• Domingu 28, Antón, el quexón, montaxe del grupu Xana de Perlora.

Toles obres escomenzarán a partir de les 11 de la nueche y sedrán representaes nel Teatru Prendes de Candás, en Carreño.

El salón finará cola Gala de los "Aurora", onde se representará l'espectáculu En busca del premio perdido, col guión y la presentación d'Alain Fernández. N'esta ceremonia entregaránse los premios Aurora Sánchez de Teatru Costumista Asturianu, una estatua de bronce de la caricatura que Marola-y sacara a la gran actriz asturiana en trés dimensiones cola que se reconocen diferentes aspeutos de l'actividá teatral como'l meyor montaxe, la meyor direición, la meyor actriz y meyor actor, la meyor ambientación y los meyores testos orixinales.

Va ser una buena oportunidá pa tomar el pulsu a esta mena de teatru tan asturianu, pa comprobar la so actualidá y el so puxu.

Y, especialmente pa mín: el día 19, como ponía enriba, la Compañía Asturiana de Comedies reestrena la obra d'Eladio Verde El maestru Tarabica, estrenada allá pol añu 1946. El grupu cumple 25 años dende'l so realcuentru en 1986 y queremos cellebralo con esta obra del autor más represenativu pal grupu y ún de los más importantes pal teatru costumista asturianu. Tamos velando armes, como'l restu de los grupos. Y deseyando que la nuestra propuesta enllene, motive y llegue a lo más fondero de los espectadores. Eso ye'l teatru costumista.

Lleer más...