El pasáu día 27 de marzu, el Día Internacional del Teatru, el Teatro Jovellanos de Xixón programaba Shirley Valentina, una adautación del monólogu clásicu contemporaniu del inglés Willy Rusell. Nesti casu, l'ama de casa Shirley Valentine viaxa del Liverpool ochenteru onde nació'l testu pa tomar cuerpu n'otra ama de casa, muyer de mineru y madre de familia de Tiuya.
Contaba la crítica de "El Comercio" asoleyada'l sábadu, qu'unes 300 persones esfrutaron nel coliséu xixonés coles ocurrencies y les peripecies de la agora llangreana, y cola maxistral interpretación de l'actriz Patricia Pérez. Falaba tamién de la facilidá pa estrapolar la vida d'una muyer del norte mineru inglés nuna muyer de la Cuenca minera del Nalón (daquellos que somos aficionaos al cine social británicu y irlandés, tamos más qu'avezaos a identificamos con eses problemátiques tan averaes, enantes que con otres particulares del cine español de calter social; y lo mesmo ha pasar col teatru). Y destacaba la decisión llingüística del adautador, el periodista Saúl Fernández, y, por supuesto, de Nacho Artime, el direutor y productor de la obra, que ye quien tien la última palabra nestes decisiones. Cito'l testu:"Artime y Saúl Fernández despliquen que 'nun quisimos utilizar el bable digamos oficial porque naz el proyeutu cola idega de percorrer el Principáu. Y yá sabemos los bables que s'usen sigún onde s'habite. Asina qu'hai un soníu peculiar que bien diba poder asociase a cualisquiera ensin que se pierda la identidá d'esta muyer tamién universal'. Ye una opción."
"El Comercio", sábadu 29 de marzu.
El casu ye que la idega que me llegare a min d'esti montaxe, yá cuando s'estrenara n'Avilés pel payares pasáu, yera que la Shirley de nueso falaba na variante de Tiuya, colos xiros y los vezos d'esa llocalidá llangreana. Idega que m'afitó'l ller na páxina del Ayuntamientu de Xixón les dos notes que vienen de secute:
"Nun hai país con cierta tradición teatral, o incluso ensin ella, onde nun se conoza. Nun hai llingua, polo tanto, a la que nun fuere tornada. Y sigue y sigue creciendo su récord históricu."
"[...] y Saúl Fernández, periodista y escritor afincáu n'Avilés, que s'encargó d'adautar el testu a la realidá social y llingüística del Principáu d'Asturies."Nesti contestu, el comentariu asoleyáu n'"El Comerciu" rinxa. Y rinxa enforma polos prexuicios que se suelten nél. Desplicareme, dixebrándolu por partes:
"nun quisimos utilizar el bable digamos oficial"
Dexando a un lláu l'usu del conceutu "bable" (con toles sos connotaciones peyoratives que tien pal idioma asturianu'l so usu, más tovía viniendo de xente que diz que lu usa), nun se pue dexar pasar l'atributu que se-y pon: "oficial". Nin el bable nin l'asturianu son llingües oficiales n'Asturies.
Pero esti fechu, que podía aceutase pola ignorancia supina del falante, en materia llingüística, nun tien pase cuando apaez detrás d'un "digamos", como un suponer pa que nos entendamos toos. Estes formes de xeneralizar sofítense nun fondu prexuiciosu, ye dicir, que repite milenta vegaes un erru como si fuera braeru, hasta que lo paez y s'aceuta, dexando de lláu les formes válides y reales, que queden amenorgaes: nesti casu, el "bable digamos oficial" torga "l'asturianu normativu", atribuyéndo-y un calter de xeneralidá que nun tien, precisamente, por motivos políticos y de zunes.
"porque naz el proyeutu cola idega de percorrer el Principáu."
Esta idega de que l'asturianu normativu nun ye quien pa faese entender n'Asturies vien de tiempu. Ye claro que la llingua d'entendimientu ha ser el casteyanu y que "l'inventu estandarizador del ALLA" (que quede claro que los autores nun dicen esto, pero despréndese d'ella) nun sirve.
Por embargu, atópense cola realidá de que quieren tornalo al asturianu, porque ye precisamente esta circunstancia lo que-y da a la obra l'adautación perfeuta al territoriu y, amás, la orixinalidá (porque, en casteyanu nun va munchu tiempu que se montó, con Verónica Forqué a la tiesta; y, si nun tengo mal entendío, la mesma productora entra n'esta xera asturiana).
La solución alcuéntrase na siguiente frase:
"Y yá sabemos los bables que s'usen sigún onde s'habite."
La bayura variantes. Hai qu'alcordase que la dialectoloxía clásica asturiana, vinculada a Alarcos y Neira, fala d'ella como la carauterística principal del bable: nun hai ún, hai milenta; poro, nun se pue creyar un estándar que los comunique, que pa eso yá usen los asturianos l'español, sinón protexer y estudiar eses fales autónomes.
El casu ye que l'estándar normativu apurríu pol ALLA contién la fala de Tiuya, faltaría más. (Si me dixeren que la nuestra Shirley Valentina fuere d'Ibias, yá sedría otru cantar) El rechazu inicial al "bable digamos oficial" cai al suelu equí y fráñase en cachinos piquiños.
De toes formes ye a destacar la idega novedosa de qu'un bable particular, el de Tiuya, ye más entendible y esportable qu'un estándar. Gracia Noriega pue escoyuntase si llee esto:
"Asina qu'hai un soníu peculiar que bien diba poder asociase a cualisquiera"
Por otru lláu, l'estandar diba ser más afayaízu pal trabayu actoral, porque l'adautación a una variante requier un trabayu de conocimientu fonderu de la realidá llingüística d'un sitiu. Vamos, qu'un teberganu pue creyer que los xiros d'una avilesina seyan de Tiuya. Pero en Tiuya puen paecer raro. Ye'l nivel fónicu, del que falaba Adolfo Camilo Díaz. (Y, polo que pude ver nel vidiu que ta colgáu en YouTube, nun lu tien; ensin qu'esto-y quite valor a una magnífica interpretación n'amestáu)
"ensin que se pierda la identidá d'esta muyer tamién universal'."
Paez que la universalidá nun pue dase dende Asturies y con formes asturianes, y hai que xustificar el so usu y dexá-ylo perfeutamente nidio al espeutador. Vamos, que tovía nos cuesta trabayu pensar qu'una muyer de Tiuya pue ser l'espeyu onde se puen ver identificaes muyeres del restu del mundu. Tovía menos si esa muyer fala n'asturianu, qu'igual nun s'entiende n'otros sitios. Por embargu, la muyer de Liverpool, sí; esa ye cláramente universal. (A min, personalmente, estes desplicaciones danme vergoña ayeno)
Puntu final
Quiciás tea pidiendo muncho al desixir lo que s'ufierta: l'usu de la variante dialeutal de Tiuya p'adautar una obra de teatru n'inglés a una realidá concreta que se trata de retratar. ¿Quién lo diba valorar? ¿Aportaría perres al productu final? ¿Dalguien se diba dar cuenta? Ye meyor tirase a lo fácil. Pero, entós, nun me val que s'empondere a Saúl Fernández más que na midía de faer una torna y axuntar delles carauterístiques propies de les cuenques que-y dean colorín asturianu. Llamáime perfeicionista.
Con tolo dicho, toi deseyando poder dir a ver Shirley Valentina, esa muyer de mineru cafiada cola so vida qu'aprovecha qu'una amiga la convida a pasar unes vacaciones en Grecia y onde s'alcontrará otra vuelta coles ganes de vivir. Ye un cantu a la vida universal chiscáu dende una asturiana. Y magníficamente interpretao por Patricia Pérez. Y entamada con una producción asturiana detrás, colo que cuesta.
Voi permitime escacer prexuicios, zunes y tochaes, hasta que lo que fale Shirley nun seya lo que se fala en Tiuya, nin n'Avilés, nin dengún inventu académicu. Y, si me rinxa muncho, quedareme col espíritu d'una obra que bien val pa escaecer prexuicios, zunes y tochaes, porque convida a la llibertá de les persones. Anque seyan de Tiuya.
